ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 7، مهر 1401 ، شماره پی در پی 77

نوآوری و تقلید در قصاید منقبتی مکتب بازگشت

صفحه (219 - 236)
رضا بیات (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1400

چکیده

زمینه و هدف: در این مقاله ابتدا مختصات عمومی مکتب بازگشت به اختصار مرور میشود. سپس به یکی از نکات مهم و مغفول ماندۀ مکتب بازگشت پرداخته میشود؛ یعنی قصاید منقبتی و آیینی. پژوهشهای شعر دوره یا مکتب بازگشت منحصر است به دو حوزه: شناسایی شاعران گمنام و تصحیح دیوان آنها و دیگری بررسی شیوه های تقلید و تأثیرپذیری شاعران شناخته شده. گویی محققان اتفاق نظر دارند که شعر این دوره هیچ گونه نوآوری و افزوده ای ندارد و بر همین اساس است که شعر این دوره در درسنامه ها و گزیده های ادب فارسی حضور کمرنگی دارد.

روش مطالعه: این مقاله محتوا و مضمون شعر 16 شاعر بازگشتی را بیت به بیت بررسی کرده و آماری گویا از نوآوری شعر بازگشت در عرصۀ شعر آیینی و رکود و تقلید و تکرار در شعر شعرای درباری این عصر بدست داده است. از هر شاعر، دو قصیده با موضوع مدح امام علی (ع) و امام رضا (ع) تحلیل شده است. تحلیل داده ها با نرم افزار اکسل انجام شده است.

یافته ها: بر اساس این پژوهش، بین شهرت و نوآوری شاعران این دوره، نسبت معکوس وجود دارد. شاعران نام آوری مانند صبا و قاآنی دچار فقر محتوا هستند و شاعران عمیق و دقیقی مثل آیتی بیرجندی و سروش و الهی قمشه ای شهرتی بسزا ندارند. این نکته داوریهای تاریخ ادبیات نویسان و ملاکهای داوری آنها را بچالش میکشد.

نتیجه گیری: عمدۀ آنچه از مکتب بازگشت میگویند ویژگیهای شعر درباری بازگشت است نه شعر شیعی این دوره. محتوای شعر شیعی در این دوره کاملاً دگرگون میشود و رشد کمّی و کیفی آن قابل لمس است.

کلمات کلیدی
مکتب بازگشت , نقد ادبی , محتوا و مضمون , شعر منقبتی و شیعی , شعر مدحی و درباری

• قرآن کریم.
• ادوار شعر فارسی از مشروطه تا سقوط سلطنت، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1390). تهران: سخن.
• الامالی، صدوق (ابن بابویه)، محمدبن علی. (1376) چاپ ششم، تهران: کتابچی.
• با چراغ و آیینه: در جستجوی ریشه های تحول در شعر معاصر ایران، شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1390) تهران: سخن.
• بحارالانوار. مجلسی، محمدباقر. (1361) بیروت: داراحیاء التراث العربی.
• بصائر الدرجات، صفار، محمدبن حسن (1401 ق). تصحیح محسن کوچه باغی، چاپ دوم، قم: مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.
• تذکرۀ مدینه الادب، چاپ عکسی از روی نسخه به خط مؤلف، عبرت نائینی، محمدعلی مصاحبی (1376) تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
• تفسیر القمی، قمی، علی بن ابراهیم (1404 ق) تصحیح طیب موسوی جزائری، قم: دارالکتاب.
• تفسیر فرات الکوفی، فرات کوفی، فرات بن ابراهیم (1410 ق) تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• الخرائج و الجرائح، قطب الدین راوندی، سعیدبن هبه الله. (1367) قم: مؤسسۀ الامام المهدی (عج).
• الخصال، صدوق (ابن بابویه)، محمدبن علی. (1362) تصحیح علی‌اکبر غفاری. قم: جامعۀ مدرسین.
• دیوان حکیم قاآنی، براساس نسخۀ میرزامحمود خوانساری، قاآنی، حبیب الله (1390) تصحیح امیر صانعی. تهران: نگاه.
• دیوان در غلطان، آیتی بیرجندی، محمدحسین (1346) تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• دیوان طرب، طرب شیرازی اصفهانی، ابوالقاسم محمدنصیر (1342) مقدمه و حواشی جلال‌الدین همایی. تهران: فروغی.
• دیوان کمپانی، غروی اصفهانی، محمدحسین (1372) تصحیح سیدکاظم موسوی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
• دیوان، صبا، فتحعلی خان (1341) تصحیح محمدعلی نجاتی. تهران: اقبال.
• شکوفه های عرفان، الهی قمشه ای، مهدی (1337) تهران: کورش کبیر.
• شواهدالتنزیل. حَسَکانی، عبیدالله بن احمد (1411 ق) تصحیح محمدباقر محمودی، تهران: وزارت ارشاد.
• عیون الاخبار الرضا (ع)، صدوق (ابن بابویه)، محمدبن علی (1378 ق) تصحیح مهدی لاجوردی. تهران: جهان.
• کشف الاسرار و عده الابرار، میبدی، احمدبن محمد (1371) تصحیح علی‌اصغر حکمت. تهران: امیرکبیر.
• کلیات، وصال شیرازی، محمدشفیع (1378) تصحیح محمود طاووسی. شیراز: نوید شیراز.
• لغتنامه، دهخدا، علی اکبر (1390) نسخۀ نرم افزاری. روایت چهارم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• مجمع البیان. طبرسی، فضل بن حسن (1372) چاپ سوم، تصحیح محمدجواد بلاغی. تهران: ناصرخسرو.
• مدایح رضوی در شعر فارسی، احمدی بیرجندی، احمد و نقوی زاده، رشیدعلی (1377) چاپ سوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
• مدایح علوی در شعر فارسی، احمدی بیرجندی، احمد (1371) چاپ دوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
• معانی الاخبار، صدوق (ابن بابویه)، محمدبن علی (1403 ق) تصحیح علی اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
• نظریۀ تاریخ ادبیات، فتوحی رودمعجنی، محمود (1387) تهران: سخن.
• وقعه صفین، نصربن مزاحم (1404 ق) تصحیح هارون عبدالسلام محمد. قم: مکتبه آیه الله المرعشی النجفی‏.
• یک قطره از دریا، مجاهدی، محمدعلی (1370) قم: هجرت.